Powered By Blogger

28 Απρ 2009

Η γρίπη του 1918




Δε γνωρίζω τον ακριβή λόγο για τον οποίο αποφάσισα να γράψω αυτό το κομμάτι. Υποθέτω ότι συνέβαλε ο φόβος απώλειας της μοναδικής μου πιστής αναγνώστριας, λόγω της ολιγωρίας που έχω επιδείξει στην ανανέωση του blog μου. Από την άλλη, θυμάμαι πόσο είχα εντυπωσιαστεί όταν είχα διαβάσει για πρώτη φορά στο βιβλίο του Δημήτρη Καμπουράκη «Μια Σταγόνα Ιστορία», για την πανδημία γρίπης του 1918. Έχω καταλήξει λοιπόν στο συμπέρασμα ότι αρκετοί αγνοούν την ενδιαφέρουσα αυτή υπόθεση, πιθανόν για δύο λόγους. Είτε επειδή ήταν βραχύβια και έλαβε χώρα ανάμεσα σε δύο παγκόσμιους πολέμους που μονοπωλούν τις ιστορικές αναφορές για εκείνη την περίοδο, είτε επειδή δεν είχε τον ευφάνταστο νονό που είχε η βουβωνική πανώλη. Βλέπετε, το «μαύρος θάνατος» κερδίζει αυτόματα το αναγνωστικό κοινό, σε αντίθεση με το «ισπανική γρίπη» που παραπέμπει σε συναχωμένο τουρίστα της Ίμπιθα. Τώρα λοιπόν που είναι στην επικαιρότητα η γρίπη των χοίρων, αξίζει να θυμηθεί κάποιος ότι υπήρξαν φορές που η επιβίωση της ανθρωπότητας κρίθηκε από τυχαίους παράγοντες.

Ένα στοιχείο εντυπωσιασμού που αναφέρει οποιοσδήποτε γράφει για την πανδημία γρίπης του 1918-1919, είναι ο αριθμός των θυμάτων της γρίπης σε σχέση με τους νεκρούς του Α’ Παγκοσμίου, του λεγόμενου και Μεγάλου Πολέμου. Επειδή δε σκοπεύω να αποτελέσω εξαίρεση, όπως ήδη σωστά θα καταλάβατε η γρίπη αποδείχτηκε λίαν αποτελεσματική σε σχέση με τα αέρια μουστάρδας που έριχναν στα χαρακώματα οι συμμαχικές δυνάμεις της Αντάντ. Μόλις σε ένα χρόνο, οι νεκροί της “La Grippe” ξεπέρασαν σε αριθμό τα θύματα τεσσάρων χρόνων βουβωνικής πανώλης (μαύρου θανάτου από το 1347 έως το 1351). Αν και οι εκτιμήσεις προφανώς έχουν αμφιλεγόμενη ακρίβεια, γεγονός που καταδεικνύεται από το εύρος του διαστήματος του αριθμού των θυμάτων της γρίπης, η ισπανική γρίπη υπολογίζεται ότι σκότωσε 20-40 εκατομμύρια ανθρώπους με τις πλέον μετριοπαθείς εκτιμήσεις. Άλλες πηγές αναφέρουν το εξωπραγματικό νούμερο των 100 εκατομμυρίων νεκρών, το οποίο καθίσταται ακόμα πιο εντυπωσιακό αν αναλογιστεί κανείς ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός δεν ξεπερνούσε την εποχή εκείνη τα 1,8 δισεκατομμύρια. Επιπλέον, περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού προσβλήθηκε από την ασθένεια και είχε κλινικά συμπτώματα (≈500 εκατομμύρια άνθρωποι) ενώ ο δείκτης θνησιμότητάς της ήταν ιδιαίτερα υψηλός, αφού υπερέβαινε το 2,5% σε αντίθεση με το σύνηθες 0,1% άλλων πανδημιών γρίπης. Ένα ακόμα ενδιαφέρον χαρακτηριστικό της, ήταν ο τρόπος με τον οποίον έπληξε τις ηλικιακές ομάδες. Αποδείχθηκε προς έκπληξη όλων πιο θανατηφόρα στα άτομα ηλικίας 20-40 ετών, γεγονός ασυνήθιστο καθώς οι κοινές μορφές γρίπης πλήττουν κυρίως ηλικιωμένους και μικρά παιδία.

Αρκετά όμως με τα νούμερα. Πιστεύω ότι ήδη εντυπωσιαστήκατε και περαιτέρω παράθεση αριθμών θα είχε αντίθετα αποτελέσματα από τα επιθυμητά (να ρίχνετε καμιά ματιά συχνότερα στο blog). Ας αναφέρουμε καλύτερα ορισμένες ενδιαφέρουσες μαρτυρίες που σχετίζονται με την εν λόγω πανδημία γρίπης. Το φθινόπωρο του 1918 ο Μεγάλος Πόλεμος φαίνονταν να οδεύει προς τη λήξη του, αλλά οι συνθήκες διαβίωσης στα χαρακώματα ήταν ακόμα απάνθρωπες, τόσο για τους συμμάχους της Αντάντ, όσο και για τους στρατιώτες της Κεντρικής Συμμαχίας. Τότε, σε τοπικές εστίες ανά την υφήλιο, ξέσπασαν συμπτώματα κάποιας φαινομενικά αθώας γρίπης. Το κατά πόσο επιβεβαιώθηκε ο χαρακτηρισμός «αθώα», γίνεται εμφανές στο παρακάτω απόσπασμα της τελικής έκδοσης του Journal of the American Medical Association.
«Το 1918 έφυγε: μια χρονιά βαρυσήμαντη καθώς σήμανε τον τερματισμό του πλέον σκληρού πολέμου στα χρονικά της ανθρώπινης φυλής· μια χρονιά που σηματοδότησε, τουλάχιστον για κάποιο χρονικό διάστημα, το τέλος της καταστροφής του ανθρώπου από τον άνθρωπο· δυστυχώς όμως και μια χρονιά κατά την οποία αναπτύχθηκε μια ιδιαίτερα θανατηφόρα μεταδοτική ασθένεια που προκάλεσε το θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπινων όντων. Η ιατρική επιστήμη για τεσσεράμισι χρόνια αφοσιώθηκε στην τοποθέτηση ανθρώπων στη γραμμή του πυρός και στη διατήρησή τους εκεί. Τώρα, πρέπει να στραφεί με όλη της τη δύναμη στην καταπολέμηση του μεγαλύτερου εχθρού απ’ όλους – τη μολυσματική ασθένεια.» (28/12/1918) (ημι-ελεύθερη δική μου μετάφραση, ζητώ την κατανόησή σας).

Η κατάσταση, όπως περιγράφεται από βιωματικές περιγραφές της εποχής, ήταν δραματική. Η ανεκδοτολογία της εποχής, αναφέρονταν σε τέσσερις γυναίκες που έπαιζαν μαζί Μπριτζ αργά τη νύκτα. Κατά τη διάρκειά της, το ανέκδοτο ήθελε τις τρείς να πεθαίνουν από τη γρίπη. Άλλοι, ανέφεραν ιστορίες ανθρώπων που ασθενούσαν στο δρόμο για τη δουλειά τους και πέθαιναν μέσα σε μερικές ώρες. Ένας παθολόγος της εποχής, αναφέρει ότι φαινομενικά απλές περιπτώσεις γρίπης εξελίσσονταν στις πιο βαριές περιπτώσεις πνευμονίας που είχαν ποτέ παρατηρηθεί έως τότε. Ο ίδιος, περιγράφει τη στιγμή όπου η κυάνωση εμφανίζονταν στους ασθενής σαν «μια πάλη για αέρα μέχρι να αποπνιγούν». Ένας άλλος συνάδελφός του, θυμάται ότι οι ασθενείς της γρίπης «πέθαιναν αγωνιζόμενοι να καθαρίσουν τους αεραγωγούς τους από έναν αιματοβαμμένο αφρό που μερικές φορές ανάβλυζε από τη μύτη και το στόμα τους». Το πιο χαρακτηριστικό περιστατικό το άφησα για το τέλος αμετάφραστο, για να μη το καταστρέψω με τους δεινούς μου μεταφραστικούς βαρβαρισμούς. Καταγράφτηκε λοιπόν το 1918, ότι τα παιδιά πηδούσαν σχοινάκι στον εξής σκοπό:

I had a little bird,
Its name was Enza.
I opened the window,
And in-flu-enza.

Φαντάζομαι ότι οι περισσότεροι από εσάς σε αυτή τη φάση θα επιθυμούν διακαώς να ανάψουν ένα κεράκι στον άνθρωπο που κατάφερε να νικήσει την θανατηφόρα αυτή ασθένεια. Κρατήστε τα χρήματά σας, διότι η επιστήμη σε αυτήν την περίπτωση σήκωσε ψηλά τα χέρια. Η ασθένεια έκανε τον κύκλο της και υποχώρησε χωρίς κάποια προφανή αιτία.

Για όσους θέλουν να διαβάσουν περαιτέρω λεπτομέρειες για την ισπανική γρίπη, παραθέτω τους συνδέσμους για τα κείμενα που χρησιμοποίησα ως πηγές για τη συγγραφή του ανωτέρω κομματιού.

http://virus.stanford.edu/uda/ (Molly Billings, The Influenza Pandemic of 1918)

http://www.cdc.gov/eid/ (J.K. Taubenberger, D.M. Morens, 1918 Influenza: the Mother of all Pandemics)

και μια αναφορά στο βιβλίο που μου γνωστοποίησε το γεγονός

Δημήτρης Καμπουράκης, Μια Σταγόνα Ιστορία (πρώτος τόμος).

8 σχόλια:

  1. Πολύ προσεγμένη δουλειά Τάσο!

    Αυτό που θεωρώ εξαιρετικά ενδιαφέρον σε τέτοιες πανδημίες είναι η έξαρση της γονιμότητας που παρατηρείται στο ανθρώπινο γένος, μετά την ολοκλήρωση του κύκλου της πρώτης! (όπως για παράδειγμα συνέβει μετά το 1351)

    Μέχρι σήμερα, αυτή η ιδιόμορφη αντανακλαστική αντίδραση της φύσης δεν έχει καταφέρει να συνδεθεί παρά μόνο με την αυθύπαρκτη ανάγκη της ίδιας για βιωσιμότητα. Με άλλα λόγια, η μόνη έγκυρη εξήγηση της επιστημονικής κοινότητας είναι ότι η φύση ως ζωντανός οργανισμός, διαθέτει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης!

    Ωραία πράγματα... :-)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Σε ευχαριστώ φίλε Κώστα για τα καλά σου λόγια σχετικά με το κείμενο.

    Η αλήθεια είναι ότι δεν είχα κοιτάξει τα δημογραφικά στοιχεία για την περίοδο της βουβωνικής πανώλης. Πάντως, φαντάζομαι θα συμφωνήσεις ότι είναι δύσκολο να αποδοθεί ένα φαινόμενο όπως η δημογραφική έξαρση αποκλειστικά σε έναν παράγοντα. Δε μπορώ για παράδειγμα να αποδώσω μερίδια για τις δύο περιπτώσεις γρίπης που αναφέραμε μεταξύ μιας ανακλαστικής αντίδρασης και του γεγονότος ότι έλαβαν χώρα σε εμπόλεμες περιόδους.

    Ελπίζω να κάνουμε κάποια στιγμή την ενδιαφέρουσα αυτή κουβέντα μεταξύ τυρού και αχλαδιού στο σπίτι του Αχιλλέα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Ναι εννοείται!

    Έρχομαι Ελλάδα απο 15 Ιουνίου με 14 Ιουλίου οπότε...

    to be continued... ;-)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Ενδιαφέρουσα άποψη η αντανακλαστική αντίδραση της φύσης , αλλά λίγο μεταφυσική. Δεν νομίζω πως η Φύση "ενδιαφέρεται" για τέτοια πράγματα και αυτό αποδεικνύεται από τα χιλιάδες είδη ζώων που έχουν εξαφανιστεί. Η μείωση του πληθυσμού στην Ευρώπη τον 14ο αιώνα οφείλεται εκτός της πανώλης στη σιτοδεία του 1317-1320. Διάφοροι μελετητές πιστεύουν πως η σιτοδεία προήλθε από μια μικρή αλλαγή του κλίματος και στην αύξηση της υγρασίας που προκάλεσε αυτή. Ο αριθμός των θυμάτων αν και δεν είναι απόλυτα γνωστός ξεπέρασε τα 35 εκατομμύρια. Σαφώς και η πανώλη ήταν πιο καταστροφική καθώς δεν πρέπει να ξεχνούμε πως ο πληθυσμός της Ευρώπης ήταν πολύ μικρότερος εκείνη την εποχή σε σχέση με το 1918. Τώρα για την αύξηση του πληθυσμού που παρατηρείται μετά τον 14ο , όσο παράδοξο και αν ακούγεται, είναι αποτέλεσμα της ίδιας της πανώλης και του λιμού. Η μείωση πληθυσμού που επέφερε η πανώλη είχε ως αποτέλεσμα τα τρόφιμα να επαρκούν. Η ζωή των χωρικών βελτιώθηκε αισθητά γιατί εκτός της αφθονίας τροφής, τα μεροκάματα των εργατών αυξήθηκαν κατακόρυφα λόγω της έλλειψης εργατικών χεριών. Δημογραφικά στοιχεία της εποχής δείχνουν πως οι άνθρωποι λόγω της σχετικής οικονομικής ανεξαρτησίας άρχισαν να παντρεύονται πιο νέοι και να κάνουν περισσότερα παιδία.
    Ενδιαφέρουσα είναι και η επισήμανση πως η ισπανική γρίπη χτύπησε περισσότερο τις ηλικίες 20 με 40. Κάπου έχω διαβάσει (δεν θυμάμαι που ακριβώς, ούτε την αξιοπιστία της πηγής) πως ο θάνατος από την ισπανική γρίπη ήταν αποτέλεσμα της πανίσχυρης αντιδράσεις του ανοσοποιητικού μας συστήματος. Έτσι τα άτομα με ισχυρότερο ανοσοποιητικό σύστημα ήταν πιο ευάλωτα.
    Πολύ καλό post Mindkaiser !

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Καλωσόρισες και σε ευχαριστώ για τα καλά σου λόγια Δημήτρη.

    Όντως, τα επιχειρήματα που παραθέτεις για τα αίτια της δημογραφικής έκρηξης που ακολούθησε τον μαύρο θάνατο είναι πολύ πειστικά. Στα πλαίσια του μαθήματος οικονομικής ιστορίας που είχα διδαχθεί στις προπτυχιακές μου σπουδές, τα είχε επικαλεστεί και η καθηγήτριά μας Ε. Μπουρνόβα σε σχετική κουβέντα που είχαμε στο αμφιθέατρο. Απλά, όπως ανέφερα και στον Κώστα, συντέλεσε με τον τρόπο του και ο εκατονταετής πόλεμος, κυρίως όπως αναφέρεις μέσω της αύξησης των ημερομισθίων των εργατών λόγω της δραματικής μείωσης των διαθέσιμων χεριών. Όσο για την γρίπη του 1918, ιστορικά και αυτή συμπίπτει με τη λήξη του Α' Παγκοσμίου, συνεπώς μια δημογραφική έκρηξη λίγο-πολύ ήταν αναμενόμενη.

    Όσο για τις ηλικιακές ομάδες που έπληξε η ισπανική γρίπη, μια ερμηνεία που διάβασα συνδέεται πάλι με την εμπόλεμη κατάσταση. Τα άτομα 20-40 ετών, ήταν τα πλέον εκτεθειμένα στις κακουχίες του πολέμου. Πάντως ιδιαίτερη μνεία με αρκετά πιο έγκυρη ανάλυση, έχει και το δεύτερο άρθρο που παραθέτω στις πηγές, των J.K. Taubenberger και D.M. Morens.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Σαφώς και είναι και ο εκατονταετής πόλεμος. Μάλιστα οι ιστορικοί του μεσαίωνα μιλούν για τις τρεις συμφορές που χτύπησαν την Ευρώπη τον 14ο αιώνα∙ τον λιμό , την πανώλη και τους ατέρμονους πολέμους.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Πολύ μ' άρεσε το post, Mindkaiser!
    Και παρόλο που δεν είμαι φαν των τίλων ευγενείας, θα ομολογήσω ότι αυτός της 'μοναδικής αναγνώστριας' με κολακεύει!!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Και δεδομένου ότι πλέον δεν είσαι αριθμητικά η μοναδική μου αναγνώστρια, το "μοναδική" αποκτά μια ακόμα πιο κολακευτική διάσταση. :-)

    ΑπάντησηΔιαγραφή